مولوی حبیب الله حسام مهاجر
مقدمه:
از آن‌جای‌که شما شاهد و ناظر هستید، گروه طالبان طی دوسال سلطه‌شان بر افغانستان، دشمنی آشکارا و علنی را با زبان فارسی آغاز کرده‌اند و در صدد حذف این زبان از جامعه هستند. این دشمنی تازه بنیاد گذاری نشده است، بلکه سال‌های متمادی برخی حکام جابر و ظالم که تحمل این زبان پهن و تمدنی کهن را که پیامبر در وصفش سخن گفته‌است، نداشتند و با ابزارها و شیوه‌های گوناگون در پی حذف آن آستین بر زدند. بالاخص گروه طالبان در دو سال تسلط و اشغال‌شان، به رغم انجام جنایات دیگر، چنان در نابودی زبان فارسی تلاش کردند که انگار 31 سال جنگ را برای نابودی و از بین بردن آن انجام داده باشند.
بنده خدمت‌تان عنوان می‌کنم، آن‌چه در مورد جایگاه زبان فارسی در دین اسلام، مذاهب و تاریخ اسلامی می‌گویم از روی فخر فروشی نیست، بلکه فضل و موهبت الهی است و همه بندگان خداوند هستند، کسانی بستر خوبی برای بشریت واقع میشوند و بشریت را در راستای روشن‌گری و رهنمای همکاری می‌کنند و کسانی مانند: مُغل‌ها، گروه طالبان و صهونیزم، تمدن‌ها را آتش می‌زنند کینه و کدورت کشت می‌کنند.
خوانندگان گرامی! نسبت به فشار وقت، من‌روی جایگاه زبان فارسی در چهار مورد به گونه‌ی مختصر در خطبه جمعه صحبت کردم که با همکاری دوستان و مرحمت جوانان دین‌مدار این مطلب به صورت تصویری و متنی در رسانه‌های جمعی خدمت‌تان شریک ساخته شده‌است، به امید این‌که بخوانید و مستفید شوید.
در مورد فارس و اهل فارس، نخست از منظر قرآن کریم و به همین اساس سنت نبوی و هم‌چنان از نگاه ائمه دین یک بحث کوتاه و فشرده خواهیم داشت، گرچند بحث علمی و اکادمیک در این راستا ساعت‌ها زمان نیاز دارد و کوشش کردیم که در امتداد این مبحث مروری گذرا به تاریخ، مصداق‌های عملی و حقائق جامعه که فارسی چقدر به اسلام و بشریت مفید واقع شده نیز داشته باشم.
پرشس‌های اصلی مقاله:
- فارس و اهل فارس کیست؟
- آیا اسلام با فارس دشمنی کرد؟
- سلمان فارسی کی بود؟
- فارس از منظر قرآن و سنت ! ( مصداق آیه و حدیث ) کیست؟.
فارسی و فارسیان از منظر قرآن کریم:
{هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ}
ترجمه: اوست خدایی که میان عرب امّی (یعنی قومی که خواندن و نوشتن نمی‌دانستند) پیغمبری بزرگوار از همان مردم برانگیخت که بر آنان آیات وحی خدا تلاوت می‌کند و آنها را (از لوث جهل و اخلاق زشت) پاک می‌سازد و شریعت و احکام کتاب سماوی و حکمت الهی می‌آموزد و همانا پیش از این همه در ورطه جهالت و گمراهی آشکار بودند.
. {وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ ۚ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ} جمعه: 3.
ترجمه: (همچنین) رسول است بر گروه دیگر که هنوز بر آنها ملحق نشدند او عزیز وحکیم است.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ كُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ أُنْزِلَتْ سُورَةُ الْجُمُعَةِ فَتَلَاهَا فَلَمَّا بَلَغَ ) وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ ( قَالَ لَهُ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِنَا فَلَمْ يُكَلِّمْهُ « قَالَ وَسَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ فِينَا قَالَ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى سَلْمَانَ يَدَهُ فَقَالَ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ كَانَ الْإِيمَانُ بِالثُّرَيَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ هَؤُلَاءِ»
وفي رواية : « لو كان الدِّين عند الثُّرَيَّا لذهب به رجل من فارسَ – أو قال : من أبناء فارِس – حتى يتناوَله ». أخرجه البخاري ومسلم والترمذي.
ترجمه: از ابی هریره (رضی الله عنه) روایت است، فرمود: وقتی سوره جمعه نازل شد نزد پیامبر خدا ( صلی الله علیه و سلم) بودیم، تلاوت نمود، وقتی‌که به {وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ } (و همچنین رسول است بر گروه دیگری که هنوز به آنها ملحق نشده‌اند و او عزیز و حکیم است) رسید مردی از میان گفت: ای پیامبر خدا ! کیستند این‌های که با ما نپیوست و سخنی نگفت؟ پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و سلم ) فرمود: سلمان فارسی در میان مان است و پیغمبر علیه السلام دستش را برشانه‌ی سلمان گذاشت، سپس فرمود: سوگند به ذاتی که جانم به دست اوست اگر ایمان در ستاره های آسمان بسته و معلق باشد بی‌تردید مردانی از این سلمان‌ها آن را به چنگ می‌گیرند!”
هم‌چنان در روایت دیگر آمده‌است: “اگر دین در ثریا – ستارگاه آسمان قرار گرفته باشد، بی‌گمان مردی از فارس آن را دنبال می کند – و یا گفت: از فرزندان فارس – تا این‌که به دست می آورد و بر می‌گرداند آن را .”
تاریخ پارس و پارسیان:
اکثریت علمای نسب شناس و انساب می گویند: نسب فارس به کیومرث – جیومرث و همان آدم علیه السلام می رسد، برخی گفتند: فارس از فرزند یافث پسر نوح ، برخی گفتند: فارس از ذریه لاوی پسر سام پسر نوح و برخی گفتند: فارس فرزند یاسور پسر سام و برخی گفتند: فارس از فرزند هدرام پسر ارفخشد پسر سام و هم‌چنان گفتند: فارس از فرزند یوسف پسر یعقوب، پسر ابراهیم و قول اول مشهورترین آن و قول دوم راجح تر است .
(فتح الباری شرح بخاری. فیض القدیر و …
پیوند تاریخی دین اسلام با پارسی و پارسیان
تاریخ‌نویسان چپ و سکولار از اثر کم بضاعتی علمی و بیماری‌های درونی، دوران اسلام را دوران دشمنی با فارسیان تعریف می کنند و مدعی هستند که اسلام داشته‌های تمدنی فارس را نابود کرد، اما برخلاف برداشت ناصواب این قشر از اسلام، مصادیق عینی و اسناد صریح و قاطع دینی، درهم‌تندگی دین اسلام را با فارسی نشان می‌دهد، زبان فارسی با ظهور دین مقدس اسلام متاثر از لغت و اصطلاحات عربی نشد، بلکه فارسی‌ها یک‌هزار سال قبل از میلاد در قلمرو عرب مثل یمن، شامات، عراق – بین النهرین – دجله و فرات و… تا فلسطین حکومت می‌کردند و این مناطق قلمرو تجارت و اموال تجاری‌شان بود. عرب‌ها نسبت به هر زبان‌دیگر به زبان فارسی بیشتر آشنایی داشتند در نتیجه چنین نزدیکی و تعاملات خوب میان عرب‌ها و فارس‌ها، تبادل لغات عربی به فارسی و از فارسی به عربی از آن زمان آغاز شد که یک هزار سال عمر دارد و این نامنصفانه و غیر علمی است که تاثیر پذیری زبان فارسی را فقط به دوران اسلام مختص کنیم.
زمانکه دین مقدس اسلام ظهور کرد، نه پیروان اسلام به زبان فارسی ضرر رساندند و نه فارسی به پیروان دین اسلام، از آن زمان هیچ موارد و اسناد وجود ندارد که نشان بدهد، حتی پیروان اسلام و دین مقدس اسلام یک لغت از زبان فارسی را حذف کرده باشد، در کل نه دشمنی‌ای به زبان فارسی صورت گرفت و نه فارسی به اسلام کدام زیان و ضرر رساند. در حالی که سرزمین مانند مصر با تمدن فرعونی تحت تاثیر قرار می‌گیرد و زبان‌شان عربی می‌شود، فارس و زبان فارسی به جای خود باقی می‌ماند. هیچ‌گونه دشمنی میان اسلام و فارسی وجود نداشت، بلکه فارس‌ها به مثابه بازوی استوار و توانمند اسلام، همواره در گسترش دین و فهم مردم از روشنای و نور اسلام نقش آفرینی می‌کند.
هم‌چنان قرآن‌کریم از خطر یهود و نصرا و مشرکین هشدار می دهد و از فتنه وشرارت ودشمنی آنها صحبت دارد، ولی فارس را تهدید نمی خواند در حالی‌که فارس در آن زمان یک امپراتوری بود.
خدمات که اهل فارس و فارسی زبانان به اسلام و مسلمان کردند، نظیر ندارد و در جریان بحث به آن پرداختیم.
برجستگی سلمان فارسی در اسلام و تاریخ مسلمانان
سلمان فارسی ابوعبدالله – اصل آن از فارس است نام او قبل از اسلام ابن بابویه روزبه و بلعمی فیروزان بوده و نام پدر سلمان را بوذخشان و ابونعیم اصفهانی بدخشان و ابن بابویه خشبوذان نوشته‌است.
سلمان فارسی؛ یگانه صحابی‌است که به یک روایت ضعیف ۳۵۰ سال عمر را سپری کرده و مطابق یک روایت قوی ۲۵۰ سال زندگی کرده و با وصی عیسی علیه السلام ملاقات داشته‌است، او یکی از فرزندان پادشاه فارس بود و سه دین آسمانی؛ یهودیت، مسیحیت و زرتشت را تجربه کرده بود، زمانی که دین اسلام ظهور کرد داعیه اسلام را به عنوان کسی که در جستجو دین حق بود پذیرفت؛ افضل‌ترین سروران نبی اکرم (صلی الله علیه و سلم در روایت آمده که «خیرا مولی» (بهترین آزاد شده‌گان) (نبی صلی الله علیه وسلم) سلمان فارس بود.
مورخین می گویند که سلمان فارس نخستین مؤمن از فارس و اولین کاتب (آزاد شده پیامبر علیه سلام) و اولین کسی مکتوب نوشته سلمان فارسی بود و ۶۰ حدیث صحیح را سلمان فارسی شده که در متون قوی‌ترین کتاب‌های حدیث ثبت شده‌است.
سلمان فارسی کسی‌ا‌ست که نبی اکرم (صلی الله علیه و سلم) را در برابر حمله مشرکین باهم‌کاری یهود و احزاب و اقوام که به هدف نابودی و پایان اسلام، رسالت، پایان عمر پیامبر و مسلمانان برنامه ریزی کرده‌بودند، مشوره حفر خندق را داد و ایجاد خندق سبب شد، دشمن به مقصد نرسید و شکست سنگینی را متحمل شد.
نبی اکرم (صلی الله علیه وسلم ) از داخل خندق فروریختن ایوان کسرا- فارس و روم را بشارت داد. این نمونه رأی مصیب، حکیمانه و فکر و نگاه بلند سلمانی فارسی (رضی الله عنه ) در میان یاران پیامبر است. در خندق مهاجرین می‌گفتند: «سلمان از ما است و انصار می گفتند سلمان از ما است» (قالت المهاجرون: سلمان منا والأنصار : سلمان منا). و پیامبر علیه السلام اعلان کرد (سلمان منا اهل البیت) سلمان فارسی از ما و اهل بیت مااست، نزاع تمام شد.
[فیض القدیر شرح بخاری].
سلمان فارسی در زمانی که پیامبر ( صلی الله علیه و سلم) وارد مدینه شد و پیمان مواخات ( پیمان برادری) اعلام شد و پیامبر علیه السلام گفت: «سلمان منا اهل البیت» (سلمان از ماست و اهل بیت است.) چون شتافت و در حمایت و نصرت پیامبر ( صلی الله علیه و سلم) و اسلام قرار گرفت.
در باب سرزمین اصلی سلمان فارس، بعضی مورخین گفته‌اند که او از بدخشان بود، اما اکثراً به این باورد هستند که سلمان از اصفهان ایران بود و در آن زمان اصفهان از شهرهای پر قدرت و بزرگ فارس حساب می‌شد.
سلمان فارس از ارشد‌ترین اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و سلم) بود و در دوره خلافت عمر ( رضی الله عنه) والی مدائن و یمن بود، به تاریخ ۳۵ هجری در قلمرو یمن و مدائن رحلت کرده‌است.
] اسدالغابه فی معرفه الصحابه [
شرح آیات و رویات در باب جایگاه فارس در قرآن وسنت:
حالا جایگاه این مسأله را در قرآن کریم بررسی می‌کنم، بازهم تذکر می‌دهم که این فخر فروشی و افتخار نیست، بلکه فضل الهی است، آیه کریمه و حدیث را در نخست تذکر دادم: ابو هریره (رضی الله عنه) صحابی بزرگوار پیامبر (صلی الله علیه و سلم) روایت می‌کند که ما با پیامبر (صلی الله علیه و سلم) نشسته بودیم و سلمان فارسی همرای مان نشسته بود، در این وقت سوره جمعه به پیامبر علیه السلام نازل شد؛ آیه اول را تلاوت کرد که صفات پروردگار بود، آیه دوم را تلاوت کرد که مقصد رسالت نبی اکرم (صلی الله علیه و سلم) بیان شد و آیه سوم را تلاوت کرد: {وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ } ” و (همچنین) رسول است بر گروه دیگری که هنوز به آنها ملحق نشده‌اند؛ و او عزیز و حکیم است!” ابوهریره می گوید: پرسیدم و روایت دیگر؛ شخص دیگر سوال کرد: یا رسول الله ! این‌ها کیستند که تا هنوز نه پیوستند و بعداً ملحق میشوند و پیامبر به آنها هم مبعوث شده‌است؟ سه‌بار این سوال تکرار شد پیامبر علیه السلام توجه نکرد و بار سوم پیامبر (صلی الله علیه و سلم) دست‌اش را به شانه‌ی سلمان گذاشت گفت: «این سلمان فارس و اسلام اگر به ستارگان آسمان رفت و یا از زمین برچیده شد از فرزندان فارس ( این شخص ) از آن‌جا ایمان و دین را بدست می‌آورند.» این حدیث را اکثر کتب حدیث روایت نمودند.
نقش فارس در توسعه و گسترش دین اسلام
- در حوزه حدیث:
حدیث را که در بالا ذکر کردم امام بخاری روایت کرده است و خود امام هم فارسی زبان بود. و در عین حال احادیث صحیح پیامبر (صلی الله علیه و سلم) فارسی زبانانی چون؛ امام بخاری، اما مسلم صاحبان دو کتاب جامع صحاح حدیث. چهار کتب سنن، امام ترمذی، امام نسائی، امام ابوداود، امام ابن ماجه همه فارس هستند. امام بیهقی صاحب سنن کبری و امام ابن حبان صاحب صحیح ابن حبان و…. فارس هستند و امت تا روز قیامت پیرو این‌ها اند.
- در حوزه تفسیری
اولین کسی که قرآن کریم را به فارسی ترجمه کرد سلمان فارسی بود.
اولین مفسر و قوی‌ترین مفسیرین امت اسلامی، امام جعفر طبری است که از منطقه طبرستان فارس است و صاحب مذهب هم بود و آخر قرن سه در ۳۰۳ هجری رحلت نموده؛ یگانه تفسیری روائی و اجتهادی و مرجع اصلی مفسرین می باشد. هم‌چنان امام طبری تاریخ الملوک و الرسل را نیز نوشته و ترجمه هم شده است.
- در حوزه فقه و اجتهاد
اولین کسی که شورای فقها و مجتهدین را عقد کرد، امام ابو حنیفه (رحمه الله) بود و در رس فقه و اجتهاد قرار داشت و یک فارسی‌زبان بود.
امام بیهقی که امام بزرگ مذهب شافعی است و حیات مذهب شافعی مرهون فقه او است، صاحب سنن کبرای بیهقی نیز است، بزرگ‌ترین کتاب های فقه و حدیث را تالیف کرده، فارس بود.
مکحول کابلی که پس از سلمان فارس قرآن را به فارسی ترجمه کرده‌است از مجتهدین و تابعین است و درس را از انس ابن مالک و بقیه فرا گرفته‌است از هرات و یاکابل بود فارس است.
- در حوزه فلسفه
اولین کسی که علم فلسفه و منطق را تدوین کرد ابو نصر فارابی بود.
ابن حبان بستی از هلمند امروزی – ستاره شناس و علوم و فنون مختلف را ماهر بود و … فارس بودند در این زمینه شخصیت‌های دیگر نیز داشتیم.
- در حکومتداری و دیوانداری
دیوان خلافت اموی‌ها با نظم و روش پادشاهان فارس بود و خلافت عباسی‌ها اکثرا دیوان فارسی و نظام نامه حکومت عباسیان هم به فارسی بود و در ادارات این حکومت اکثراً فارسی زبانان بودند، روزی جعفر منصور پرسید: قاضی ها چه کسانی هستند؟ گفتند: «به جز یک ولایت همه قاضی ها فارسی زبان هستند.» یعنی در خلافت عباسی‌ها هشتاد درصد فارسی زبانان بودند.
برامکه و برمکیان از بلخ افغانستان و از متولیان آتش‌کده نوبهار بلخ و در ترجمه علوم از یونانی وفارسی به عربی و تشکیل دارالحکمت یحیای برمکی نقش اساسی داشتند.
کتاب‌های را مغول‌ها آتش زدند همه را فارسی زبانان نوشته بودند. هم‌چنان در قولی آمده که ذوالقرنین از بندگان نیکوکار خداوند ج که در هفت اقلیم حکومت می‌کرد از سرزمین فارس بود.
مصداق این بشارت قرآنی چه کسانی اند؟
{هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ}
. {وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ ۚ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ} جمعه: 3.
ترجمه: اوست خدایی که میان عرب امّی (یعنی قومی که خواندن و نوشتن نمی‌دانستند) پیغمبری بزرگوار از همان مردم برانگیخت که بر آنان آیات وحی خدا تلاوت می‌کند و آنها را (از لوث جهل و اخلاق زشت) پاک می‌سازد و شریعت و احکام کتاب سماوی و حکمت الهی می‌آموزد و همانا پیش از این همه در ورطه جهالت و گمراهی آشکار بودند.
این بشارت قرآنی و تفسیر نبوی (صلی الله علیه و سلم) از آیه قرآن کریم که فرمود: این‌ها فارس هستند، و این روایت حدیثی در زمر احادیث صحیح شمرده می شود و بخاری و مسلم و بقیه روایت نمودند.
امام قرطبی صاحب تفسیر جامع الاحکام از قرطبه اسپانیای امروزی؛ می‌گویند: در این آیه و حدیث معجزه‌ی نبی (صلی الله علیه و سلم) ثابت می گردد که نبی (صلی الله علیه و سلم) گفته بود، از فرزندان فارس می آیند، اسلام را گسترش می دهند و تمام این کار توسط علماء و دانشمندان فارس انجام شد.
«اگر امامان فارسی زبان‌ها نبودند ما کتاب حدیث نداشتیم، ما فقه و اجتهاد نداشتیم، ما احکام القران نداشتیم ما عقاید مدون نداشتیم.» بدون نزاع امت اجماع دارند تا روز قیامت پیروان امامان فارس باقی اند.
دشمنی گروه طالبان با زبان فارسی نیست، بلکه با آیت و حدیث پیامبر است:
خداوند متعال فرمود: وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا} احزاب: 36.
ترجمه: هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری در برابر فرمان خداوند ج داشته باشد و هر کس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار می‌شود!
بنا به حکم این نشانه پاک پروردگار، گروه طالبان به هیچ عنوان حق ندارند فیصله پروردگار و پیامبر او را تغییر دهند، می توانند از باب دشمنی با پروردگار و پیامبر و امت آن چنین جهالت را در برابر زبان فارسی ادامه دهند.
این جمع جاهل، ابتر ، بی‌خیر و برکت، گروه مجرم و آدم‌کش و گروه (ظلمه‌ی ضاله) – هم جریان ستم‌گر و هم‌گمراه، به نام طالب که جز ویران‌گری، به آتش کشیدن، انفجار و انتحار سوختاندن شهرهای متمدن و تاریخی چیزی دیگری در کارنامه‌شان ندارند با آیه قرآن‌کریم و با حدیث رسول الله (صلی الله علیه و سلم)دشمنی و جنگ دارند. در حالی می‌دانند که قرآن این بشارت را داد و گفت «این نبوت هم برای امیین عرب و قریش است و هم برای عجم غیر عرب و خصوصا اهل فارس که بعد ملحق میشوند.» این آیه قرآن وحدیث نبوی و سایر موارد را که تذکر دادم، مصداق‌های عملی در جهان اسلام است و اگر به ریزکارها و تفصیل آنها بپردازیم نیاز به زمان بیشتر دارد.
سخن آخر این‌که خدای متعال و پیامبر اکرم از این فضل بشارت می دهند و محقق هم می شود، گروه طالبان با کدام دلایل و براهین در برابر سخن خداوند ج و پیامبر (صلی الله علیه وسلم) قرار می‌گیرند. در حالی‌که پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و سلم ) از خود نمی گوید بل و حی را بیان کرد: { وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ اِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ}
نجم: 3و4
گروه طالبان در جهالت، تعصب و خود برتر جویی در حدی هستند که روی جهالت قبل از اسلام، روی جهالت یهود،، روی جهالت قرون وسطای مسیحیت را سفید کردند. به تمام معنی بزرگی و جایگاه زبان فارسی را می‌دانند، ولی بیماری‌های درونی و تعصب‌شان اجازه نمی‌دهد که واقعیت پذیر باشند.
- مقاله متن ویراستاری شده‌ی خطبه جمعه، از مولوی حبیب الله حسام مهاجر رئیس شورای علمای جبهه مقاومت ملی می‌باشد.
منبر جمعه: 3 قوس 1402 خورشیدی
پیاده کننده: فرهمند
ویراستار: سالار آزادی
